ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Κυριάκος Κρόκος, 1977-1993

Εισηγητές: Γιάννης Γιαννούτσος, Χρυσοβαλάντης Μπασούκος

Πηγή: Γιάννης Γιαννούτσος, Χρυσοβαλάντης Μπασούκος, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, Παρουσίαση στην ημερίδα "Αφετηρίες", Τόμος 2, εκ. ΔΟΜΕΣ, σελ. 172 - 175.

ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ

45 Έλληνες αρχιτέκτονες κάτω των 45 χρόνων, παρουσιάζουν έργα από όλο τον κόσμο, που αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και αφετηρία δίκης τους δημιουργίας.

Ο Γιάννης Γιαννούτσος μαζί με τον Χρυσοβαλάντη Μπασούκο παρουσιάζουν το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, του Αρχιτέκτονα Κυριάκου Κρόκου.

Περί Αφετηρίας

Στην παρούσα εισήγηση, παρουσιάζεται το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, του σπουδαίου Αρχιτέκτονα και Ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου. Η επιλογή αυτή, αποτέλεσε την πρώτη μας σκέψη όταν μας προτάθηκε να παρουσιάσουμε ένα έργο που είναι σημαντικό για εμάς. Αυτό ενέχει μια διττή πρόκληση, αφενός μεν να κατανοήσουμε τις βασικές αρχές που διέπουν το έργο και αφετέρου να προσπαθήσουμε να αρθρώσουμε τη συγκίνηση που νοιώσαμε όταν βιώσαμε τον αρχιτεκτονικό χώρο, με εικόνες και λέξεις.

Το έργο ξεκινά όταν ο Κυριάκος Κρόκος διακρίνεται με το πρώτο βραβείο στον ομώνυμο Πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό το 1977. Στη δεύτερη φάση του διαγωνισμού έως το πέρας του μουσείου, η συμβολή του αρχιτέκτονα Γιώργου Μακρή είναι επίσης σημαντική. Το έργο ολοκληρώνεται το 1993. 

Έννοια και περιεχόμενο

Παρουσιάζεται ένα θραύσμα, τμήμα ψηφιδωτού που εντοπίζεται εντός του μουσείου. Απεικονίζεται ένα κύβος. Πρόκειται για τον κύβο όπως περιγράφεται στη Βυζαντινή Τέχνη, αξονομετρικά ιδωμένος, που στερείται προοπτικής και χώρου. Τούτη η παράσταση, περιέχει βαθιές αρχές της Βυζαντινής Τέχνης. Μιας Τέχνης που απομακρύνεται από το ρεαλισμό, από το «εδώ» και το «τώρα» και θέτει το χώρο και το χρόνο σε μια άλλη διάσταση.

Ο Κρόκος δημιουργεί την εστία του Βυζαντινού Πολιτισμού. Στο έργο αυτό, η έννοια της εσωστρέφειας και της εσωτερικότητας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Κατανοώντας τις βασικές αρχές της Βυζαντινής Τέχνης, ο Κρόκος μπολιάζει με αυτές τον αρχιτεκτονικό χώρο από τη σύλληψη μέχρι την ύλη.

Αναπτύσσει μια σύνθεση που θέτει σε συνομιλία το κέλυφος - μουσείο με τον πυρήνα του - Βυζαντινός πολιτισμός. Η έννοια και το περιεχόμενο του έργου, μεταδίδονται στον επισκέπτη μέσα από το βίωμα του χώρου. 

Βασικές συνθετικές αρχές

Πολύ σημαντικό ρόλο λαμβάνει η μετάβαση από την πόλη στο μουσείο η οποία συντελείται μέσω ενός σημαντικού συνδετικού κρίκου, του αιθρίου. Πρόκειται για ένα πέρασμα από το «έξω», στο «ανάμεσα», στο «έσω». Μια χωρική συνθήκη που συναντάται στη μεσογειακή αρχιτεκτονική και που αποτελεί ιδιαίτερο στοιχείο στο έργο του Κρόκου. Το αίθριο - αυλή στο οποίο εισάγεται κανείς καθώς πρωτοδιαβαίνει στο χώρο του μουσείου, αποτελεί ένα είδος «μύησης» στο έργο. Από τον κεντρικό αυτό πυρήνα, ο επισκέπτης μεταβαίνει στο Φουαγιέ απ' όπου σημαίνεται η έναρξη της πορείας. 

Η συνθετική δομή αφορά σε μια σπειροειδή ανοδική κίνηση στο χώρο, κατά το διάβα της οποίας ο επισκέπτης συναντά τις εκθεσιακές ενότητες του μουσείου.  Η τεθλασμένη σπείρα, λειτουργεί ως συνθετική γραμμή και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο που ενοποιεί τους χώρους. Το πέρας της διαδρομής σημαίνεται μέσω μιας γρήγορης καθόδου - κλιμακοστασίου, μέσω του οποίου ο επισκέπτης μεταβαίνει στην αρχή της πορείας του.

Λόγω του ότι η δομή του κτιρίου αναπτύσσεται κατά μήκος της σπειροειδούς ανοδικής πορείας, η ογκοπλασία του συγκροτήματος εξελίσσεται ως νοητή έλικα καθ' ύψος. Διαπιστώνεται δηλαδή από το εξωτερικό του μουσείου η εσωτερική του υπόσταση, με την εσώτερη πορεία (γραμμή) να ενοποιεί τους εκθεσιακούς όγκους (σημεία). Αποκρυσταλλώνεται κατά μια έννοια στο χώρο η κίνηση και η στάση. 

Η διαδρομή εντός του μουσείου σχετίζεται έντονα με το στοιχείο της ανακάλυψης. Στην εξέλιξη της πορείας, υπάρχουν σημεία στα οποία εμπλουτίζεται η αντίληψη του χώρου · Οπές - ανοίγματα προς τους κεντρικούς αιθριακούς χώρους, που δίνουν νύξεις στον επισκέπτη για τη συνολική δομή του έργου. Τα δυο σημαντικά αίθρια που περικλείονται από τη σπειροειδή πορεία, λειτουργούν τόσο ως οπτική εκτόνωση όσο και ως πηγές φωτισμού. Εμπλουτίζεται καθ' αυτόν τον τρόπο η βιωματική εμπειρία με ποιότητες χώρου, θεάσεις και εναλλαγές φωτός.

Ο επισκέπτης δύναται να αντιληφθεί πως διανύει μια μια ανοδική πορεία. Αυτό συμβαίνει με την εναλλαγή περιόδων ήπιας ανάβασης με ράμπες. Ανάλογα με το χώρο, ο περιπατητής αντιλαμβάνεται την κίνηση, την αλλαγή κατεύθυνσης, τη στάση. Η συνθετική υπόσταση του έργου, σχετίζεται επίσης με δυο σημαντικές παραμέτρους: με την κίνηση γύρω από ένα κέντρο (σπειροειδής πορεία) και με την κίνηση καθ' ύψος (ανοδική πορεία). Πρόκειται για σημαντικές χωρικές συνθήκες μέσω των οποίων δηλώνεται η εννοιολογική μετάβαση από χώρο σε χώρο και από χρόνο σε χρόνο. 

Το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο

Το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί ο Κυριάκος Κρόκος, μας παραπέμπει σε μια σύγχρονη αρχιτεκτονική θεώρηση. Το δομικό σύστημα που χρησιμοποιεί στη σύνθεση του μουσείου είναι «Δοκός επί στύλου», με διάκριση φερόντων και φερομένων στοιχείων. Στην κατασκευή του φέροντα οργανισμού έχει χρησιμοποιηθεί το ανεπίχριστο σκυρόδεμα και στην πλήρωση των κενών χειροποίητο τούβλο. Ο μαντρότοιχος που περιβάλει την αυλή είναι κατασκευασμένος από λαξευτούς λίθους. Όλα τα υλικά αποκτούν την τελική τους εικόνα με την εκ νέου επεξεργασία τους στην κατασκευή. 

Ο δομικός χαρακτήρας του χρώματος

Ο Κρόκος ως ζωγράφος, πέρα από αρχιτέκτονας, εισάγει βασικές αρχές της ζωγραφικής που έχει βαθιά κατανοήσει, στο αρχιτεκτονικό του έργο, μετουσιώνοντας το χρώμα σε ύλη και σε αρχιτεκτόνημα. Το δομικό χαρακτήρα του χρώματος στο μουσείο, φανερώνει η συνολική εντύπωση που αποκομίζει ο επισκέπτης του κτηρίου, η οποία είναι αποτέλεσμα της  σύνθεσης των χρωμάτων που έχουν τα υλικά της κατασκευής του. 

Η επιθυμία του Κρόκου για την καλύτερη σχέση των φυσικών υλικών με το φως είναι έντονη και διαρκής στην αρχιτεκτονική του. Το χειροποίητο τούβλο, ένα από τα κύρια υλικά που αξιοποιεί ο αρχιτέκτονας λόγω της καθαρότητας και διαφάνειάς του, έχει μία ιδιαίτερη σχέση με το ελληνικό φως. Ταυτόχρονα, η ατέλεια της χειροποίητης προέλευσης του υλικού προσδίδει στο κτήριο έναν έντονο παλμό, που ζωντανεύει τις  κατακόρυφες επιφάνειες του. Το μπετόν, από την άλλη πλευρά, το οποίο παραμένει ανεπίχριστο, έχει υποστεί επεξεργασία προκειμένου να έρθουν στην επιφάνεια τα ασβεστολιθικά αδρανή της μάζας του, τα οποία είναι εκείνα που προσδίδουν και το τελικό χρώμα της δομής του. Στους επιχρισμένους τοίχους έχει χρησιμοποιηθεί σοβάς που εμπεριέχει στη μάζα του χρώμα, επιτυγχάνοντας ένα αρμονικό αποτέλεσμα. 

Το χρώμα στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο του Κρόκου έχει επιπλέον συνθετικό χαρακτήρα, επισημαίνοντας και διακρίνοντας αρχιτεκτονικά στοιχεία και δομές, αλλά και τονίζοντας το βάθος και καταδεικνύοντας το εύρος. Με το χοντροκόκκινο επισημαίνεται το βάθος και η κίνηση, με το γαλάζιο τονίζεται η επίστεψη του κτηρίου, ενώ με το παλλόμενο  χρώμα του τούβλου συντίθεται η γενική εικόνα του κελύφους. Το αποτέλεσμα της συνθετικής χρήσης του χρώματος είναι η δημιουργία ενός χώρου έντονα θερμού και γήινου, που ζωντανεύει παράλληλα με τις εναλλαγές του φωτός. 

Αντί επιλόγου

Ο Κρόκος, τόσο με το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, όσο και εν γένει με το συνολικό του έργο, επιχείρησε ένα διαρκή διάλογο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής δημιουργίας με την παράδοση. Χαρακτηριστικά ο ίδιος επισημαίνει: «Η μορφή του κτηρίου χωρίς προφανείς αναφορές σε άλλη εποχή, με κύρια χαρακτηριστικά το  μπετόν και το τούβλο - είναι μία εικόνα που έχω από τα παιδικά μου χρόνια από τις πολυκατοικίες πριν σοβατιστούν, όταν δείχνουν τη μικρή τους αλήθεια. Αυτό είδα ως δυνατότητα και θέλησα να δοκιμάσω πόση τάξη μπορώ να βάλω με αυτά τα "κοινά" υλικά του καιρού μου. Δέχτηκα την πρόκλησή τους. Κάνοντας κάτι αληθινό σκέφτηκα πως μπορεί να βρισκόμουνα πιο κοντά στο πνευματικό κέντρο που το λένε παράδοση».

Ευχαριστούμε τη Λέτη Αρβανίτη Κρόκου και τον Γιώργο Μακρή για την ευγενική παραχώρηση του υλικού και τη συζήτηση μαζί τους.